Kom mee wachtlopen in 1593

...de kaart van Geertruidenberg...

Wie wel eens rond klikt op de site van het BHIC weet dat er steeds meer archieven online te vinden zijn. Eén van de onderdelen daarvan zijn de online kaarten. En daar zitten soms heel verrassende dingen tussen. Zin om mee te gaan wachtlopen in 1593? Kom maar mee.

...gevechten in beeld...

We zien hier de kaart van de omgeving van Geertruidenberg, op 24 juni 1593. Een speciale dag want na een twee maanden durende strijd geeft de stad zich over aan de Staatse troepen. Het beleg vindt plaats tijdens de Tachtigjarige Oorlog; Maurits van Oranje belegert de stad op een speciale manier (met een soort ketting van oorlogsschepen op het water). De overwinning bezorgt hem de nodigde roem.

...links wordt het land bewerkt, rechts wordt er een potje gekookt...

De kaart - van de hand van B. Boazio - komt uit Novum Ac Magnum Theatrum Urbium Belgicae, Amsterdam" (1649) van J. Blaeu. Wat de kaart zo mooi maakt, is de nauwkeurige detaillering die in beeld is gebracht. Wil je mee wachtlopen met de soldaten? Als je inzoomt kun je de mannen bijna hun musket zien laden. Ook een steigerend paard, kampementen van tentjes of opgestelde kanonnen zijn nauwkeurig in beeld gebracht. De situatie van ruim vier eeuwen geleden trekt in een klein stripverhaal aan je voorbij.

Omdat de kaart groot is ingescand, kun je de kaart minutieus bekijken. Ook de tekst van "De belegering van S. Geertruydenbergh, door de wapenen der Vereenigde Staten" is gescand en daarmee inzichtelijk voor de liefhebbers.

Vind je dit interessant? Bekijk dan ook:
- De vesting Geertuidenberg
- BHIC van de kaart

17de-eeuwse kaarten van drie generaties Visscher

Ducatus Brabantiae nova delineatio per Nicolaum I. Viβcherum Anno 1661
Gedruckt t’Amsterdam Claes Lanβ. Viβcher. 1656 (Brabant-Collectie)

Kaartenliefhebber in hart en nieren? Dan heb je nog tot en met 13 april de tijd om het grootste kunstobject én pronkstuk van de Brabant-Collectie in de bibliotheek van Tilburg University te bewonderen: de Roman-Visscher-kaart. 

Deze op linnen gemonteerde, fraai ingekleurde wandkaart met een totale afmeting van 167 x 217 cm is te zien tijdens de mini-expositie ter gelegenheid van het 175-jarig jubileum van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant. In 1986 is hier de Brabant-Collectie uit voortgekomen.

De kaart komt uit de unieke verzameling historische kaarten en stadsprofielen van de Amsterdamse kaartenfirma Visscher uit de 17e eeuw. Dit pronkstuk geeft een schat aan informatie over de geschiedenis van het Hertogdam Brabant. De latere uitbreiding met gravures van stads- en dorpsgezichten van Pieter Hendriksz Schut aan weerszijden van de kaart, inclusief een titelstrook en een geografische beschrijving heeft de decoratieve waarde van de kaart aanzienlijk verhoogd.

Je treft op de mini-expositie ook objecten aan die gerelateerd zijn aan deze kaart. Daarnaast topografische afbeeldingen, stadsplattegronden, vestingwerken, historieprenten en nieuwskaarten. Kortom een mooie selectie van het unieke werk van drie generaties Visscher (vader, zoon en kleinzoon).

‘Het Huis Visscher’, zoals de heren ook wel werden genoemd, waren in de 17e eeuw een van de belangrijkste kaartenproducenten. Stichter van het huis was de etser, graveur, drukker en  uitgever Claes Jansz. Visscher (1587-1652). Hij leerde het vak in het atelier van de vermaarde Willem Jansz. Blaeu. In 1610 begon Claes Jansz voor zichzelf onder de naam ‘In de Visscher’. Na zijn dood in 1652 volgde zijn enige zoon Nicolaes Jansz. Visscher I hem op, die op zijn beurt weer werd opgevolgd door zijn zoon, Nicolaas Visscher II. Na de dood van de kleinzoon leidde zijn vrouw, de weduwe Elisabeth Verseyl, de zaak nog tot 1713. In 1720 werd het bedrijf overgenomen door Andries de Leth. Deze 17de-eeuwse firma is in de cartografiewereld nog steeds een begrip op het gebied van nieuwskaarten, historieprenten, landschappen en atlassen.

Op de kaarten van ‘Het Huis Visscher’ wordt de cartograaf soms afgebeeld met zijn attributen en een steur of zijn de cartouches voorzien van vissers (Brabant-Collectie)

Mini-expositie
De mini-expositie is nog te bewonderen tot en met 13 april 2012 in Tilburg University – Library building (niveau 0 en 1), Warandelaan 2 in Tilburg.

Gelukkig hebben we de tekeningen nog...

Als je even grasduint in de kaarten die het BHIC online heeft gezet, kom je erachter dat er soms heel uiteenlopende dingen in zitten. Zoek maar eens naar de Bossche Poort in Oss en je komt een prachtige tekening tegen.


Oss kende ooit twee stadspoorten waarvan de Bossche Poort er één was. De Bossche Poort stond grofweg op de plek waar nu de Hema staat. De laatste restanten van deze poort zijn in 1838 verdwenen maar in de bestrating is deze plek aangegeven met metalen punaises met het opschrift 1399-1999 (naar aanleiding van het 600-jarig bestaan van Oss). De restanten mogen dan verdwenen maar gelukkig hebben we de tekening nog!


De Kruisstraat vormde vroeger de hoofdweg naar Den Bosch, vandaar de naam van de poort. De poort moet rond het jaar dat Oss stadsrechten kreeg (in 1399) zijn gebouwd. Zeker is dat in 1645 er Jonker Dirk woonde, schepen van Oss. Het gebouw werd toen door een gracht omgeven; in de loop der jaren werd er een woonhuis aangebouwd, dat rechts op de afbeelding nog te zien is. Het restant van de poort, een stuk van de toren, werd in 1837 toen als pakhuis verhuurd. 


Het is het gebouwtje links op de afbeelding, vlak voor de sloop in 1838. De tekenaar A.P. Hermans (1822-1897), een bekend goudsmid en kunstverzamelaar te Eindhoven, was Ossenaar van geboorte. Na de sloop werd er op de plek een woonhuis annex smederij gebouwd. Langs de plek, waarop de Bossche Poort ooit stond, bevond zich vele jaren de toegang tot de N.V. Anton Jurgens Margarinefabrieken tot 1929 toen deze werden overgeplaatst naar Rotterdam. 
Het plan Boschpoort, het nieuwe stadsgedeelte op het terrein van de voormalige Jurgens/Philipsfabrieken, houdt nog de herinnering aan de Poort levend. 

Wie wint de rechtszaak?

Ook deze maand weer een bijzondere kaart uit de online kaartencollectie van het BHIC. Deze kaart is opgemaakt rond 1657 in het proces tussen Johan Oudart, heer van Rixtel, Aarle, Beek en Stiphout, tegen Wouter van Craenenbroeck over een omgehakte eik.

In die tijd speelde het zogenoemde ‘voorpootrecht’ een belangrijke rol. Het houdt in dat grondbezitters het recht hebben om bomen te planten, te bezitten en te rooien in de berm van de weg die grenst aan het eigen perceel. Het recht is ontstaan in de middeleeuwen, maar bestaat op verschillende plaatsen in de Meierij van ’s-Hertogenbosch nog steeds.

De bewuste eik is op de kaart aangegeven onder E. Het veldje daar is op twee manieren afgepaald: van het huis naar links tot aan de poort in het midden door middel van een haag met een hekwerk, vervolgens vanaf de poort tot aan de eiken door middel van een ’tuin’, een van wilgenhout gevlochten omheining.

Hoe dit geschil is afgelopen, kunnen we niet terugvinden in de archieven. In elk geval is de kaart die speciaal voor deze rechtszaak is gemaakt schitterend. Niet op de laatste plaats vanwege de tekening van de omgehakte eik, waarvan we je hieronder een detailafbeelding laten zien...

Niet de grootste, misschien wél de langste?

Vandaag tonen het Regionaal Archief Tilburg en Stadsmuseum Tilburg het grootste archiefstuk uit hun collectie aan het publiek. Het gaat om een van de grootste kaarten ter wereld uit de 18e eeuw, met een afmeting van drie bij vier meter: de Kaart van Zijnen. Het BHIC heeft dan niet de grootste, maar misschien wél de langste kaart van Brabant in zijn collectie. Maar liefst 6.25 lang is de unieke ontwerpkaart tot verbetering der rivieren de Dommel, de Tongreep, de Keersop en de Beekloop. De kaart is in 1869 getekend door F. Schawacht.

In de 19e eeuw was het peil van de Dommel en haar zijriviertjes moeilijk te regelen. Dat kwam door de talrijke watermolens, maar vooral na 1850 bleken de Belgische vloeiweiden een veel groter probleem te zijn. De zuiderburen leidden kalkrijk Maaswater naar de droge en zure heidegronden van de Kempen om daar vruchtbaar hooiland van te maken. Maar dit water moest afgevoerd worden langs de Dommel en haar zijriviertjes, die daardoor vaak overstroomden.

In 1863 werd het Waterschap De Dommel opgericht en zes jaar later was deze kaart gereed. Tot in detail was erop aangegeven welke veranderingen nodig waren om meer water te kunnen afvoeren in de richting van de Dieze en de Maas. In 1875 begonnen de werkzaamheden, die aanvankelijk waren begroot op bijna 368.000 gulden.

BHIC van de kaart
Deze getekende kaart uit 1869 is er slechts één uit de rijke collectie kaarten, prenten en tekeningen die de hele provincie Noord-Brabant omvat en die voor iedereen vrij toegankelijk is. Ter gelegenheid van het online gaan van 5000 'papieren juweeltjes' brengt Brabant Bekijken deze week bijzondere kaarten voor het voetlicht. Kijk voor meer kaarten naar www.bhic.nl/kaarten!

Foto's: De bloggers van Brabant Bekijken hebben de kaart in de studiezaal van het BHIC voor je uitgerold. Beneden een detail op de kaart, Sint-Oedenrode in 1869 (foto's: Henk Buijks, BHIC).

Eerste stripverhaal op de kaart?

Je hoeft niet eens een levendige fantasie te hebben om een stripverhaal te ontdekken in deze kaart. Als je even je best doet, hoor je het geroffel van de paardenhoeven en het geroep van de soldaten. Op deze kaart zien we het verraad door de Schot Patton aan de Spanjaarden onder Hautepenne op 4 juli 1587. Oòk online te bekijken bij het BHIC.

Grave vormde in die tijd vaak het strijdtoneel. Door de strategische ligging onderging de stad keer op keer belegeringen. De stad was een aantal keren het middelpunt van de strijd tussen de Spaanse en Staatse troepen. Van 1576 tot 1586 was het weer in Staatse handen. In 1568 bestormde de hertog van Parma Grave en vervolgens hadden de Spanjaarden weer de macht.

Dit laatste ontwikkelingen zijn levendig in beeld gebracht door Frans Hogenberg. Hij maakte kaarten en tekeningen, ook van veldslagen. Hij was zelf ook uitgever en gaf historische prenten uit. Veel daarvan waren schetsen over de Tachtigjarige Oorlog.

Voor de inwoners van Grave zelf waren de belegeringen flink afzien. Een groot aantal militairen verbleef permanent in het stadje. Op een gegeven moment zouden zelfs 1300 ruiters en 3000 soldaten in de stad zijn ingekwartierd. In hun zoektocht naar voedsel schoven ze ook rustig bij mensen thuis aan.

BHIC van de kaart

BHIC zet vier eeuwen "papieren juweeltjes" online

Deze unieke 16de-eeuwse plattegrond van Willemstad is slechts één van de bijna 5000 ‘papieren juweeltjes’ die het BHIC online heeft gezet op www.bhic.nl/kaarten. Dan te bedenken dat dit nog maar een klein deel is van de rijke collectie kaarten, prenten en tekeningen die de hele provincie Noord-Brabant omvat en die voor iedereen vrij toegankelijk is.

“Gront caerte van Willems-stadt gheleghen inden ruyghen hil met haer ryvier ende hauen straten grachten boltewercken ende catten alsulcx als die in haer platte forme geleghen is. aldus gedaen deur co[m]missie vanden tresaurier van synder genaden Graeff Mauritz van Nassauwen...."

Dat schreef landmeester Symon Damass van Dueren in Middel-Nederlands op deze plattegrond van Willemstad, die hij in 1586 in opdracht van de rentmeester van Prins Maurits van Nassau had gemaakt. Hij bedoelde daarmee te zeggen dat het een plattegrond van Willemstad was, gelegen in de Ruigenhil met haar rivier en haven, straten, grachten, bolwerken en katten. Een ‘kat’ maakt deel uit van een bastion, het is een aarden wal met bomen en struiken. Daarachter kan geschut worden geplaatst, de wal is trouwens ook bedoeld voor het opvangen van kanonskogels. Kortom, we hebben hier te maken met een vestingwerk in opstand.

Het is een unieke manuscriptkaart op perkament met het oosten boven. Zijn de kanonnerende scheepjes in de haven en Hollands Diep je al opgevallen? In het midden boven zie je een landpoort en daar vlakbij staan namen van eigenaren bij een paar percelen vermeld. Centraal valt de kerk op, toch stond die er nog niet in 1586. Deze is ook nooit zo gebouwd. De huidige kerk in Willemstad is voorzien van een koepel en dateert uit 1596.
Drie jaar eerder, in 1583, werd besloten om het strategisch gelegen de Ruigenhil (dat op de grens van de provincies Holland, Zeeland en Noord-Brabant lag) van een omwalling te voorzien. In 1584 werd de Ruigenhil geschonken aan Willem van Oranje en zou vanaf dat moment Willemstad gaan heten.

bhic.nl/kaarten
Dit online gaan is in ieder geval een mooie aanleiding om deze week op Brabant Bekijken bij kaarten stil te staan. We zijn deze week dus een beetje van de kaart.

P.s. Veel kijkplezier en... laat ons weten wat je ervan vindt!