Chaos in het Graafse archief!

Chaos in het Graafse stadsarchief als gevolg van de brand in het gemeentehuis in 1902

Vorige week hebben we kennis gemaakt met de soms ietwat slordige en onduidelijke ordeningspogingen van Graafse secretarissen uit de 16e tot en met de 18e eeuw. Vanaf de 19e eeuw kwam er meer structuur in de archivering, maar de brand die in oktober 1902 ontstond op het Graafse gemeentehuis gooide roet in het eten. Vandaag bekijken we de inventarissen vanaf de 19e eeuw tot en met de huidige inventaris, waarbij natuurlijk ook het effect van de brand zal worden behandeld.  Zorgde deze ramp voor complete chaos of is er nog hoop voor het Graafse stadsarchief?

Inventaris uit 1876

Meer structuur in 1876

Gemeentesecretaris F.P.M. van der Marck stelde in 1876 een nieuwe inventaris op, bijna een eeuw na de verschijning van de inventaris van Bevents en Duiteler, die vorige week aan bod is gekomen.
Van der Marck werkte een stuk gestructureerder dan zijn voorgangers. Dat is bijvoorbeeld te zien aan de verdergaande serievorming, maar ook aan het plaatsen van alle stukken in dezelfde kasten en 'schaapen' (schappen). Archiefstukken lagen dus niet langer verspreid over allerlei verschillende 'laaijen', 'doosies', lessenaars of koffers!

Ordening op redactionele vorm

Ook qua ordening is in de 19e eeuw meer structuur te herkennen. De meeste stukken zijn namelijk op redactionele vorm geordend. Dat wil zeggen dat de functie van het document de plaats in het archief bepaalt. Dus worden bijvoorbeeld alle rekeningen bij elkaar geplaatst, net zoals de notulen en de correspondentie. De afbeelding hiernaast is een voorbeeld van dit ordeningsprincipe. In kast drie lagen, zoals je op de foto kunt zien, namelijk zowel kerkrekeningen als serviesrekeningen opgeslagen en als je één pagina verder zou bladeren in de inventaris kom je in diezelfde kast ook de wees- en gasthuisrekeningen tegen. Van der Marck paste dit ordeningsprincipe overigens niet helemaal consequent toe, want de stadsrekeningen stopte hij bijvoorbeeld weer in een andere kast.

Chaotische Varia-collectie

'Men kan zich moeilijk den jammerlijken indruk voorstellen door den aanblik van de totaal verwarde, zwartgebrande en onherkenbaar geworden doornatte massa teweeggebracht (...) Het is diep betreurenswaardig dat zulk een historiebron als met één slag onbruikbaar is geworden en grootendeels onherstelbaar verwoest en vernietigd,' aldus rijksarchivaris van Noord-Brabant A.C. Bondam, vlak na de noodlottige brand op het Graafse gemeentehuis in de nacht van 2 op 3 oktober 1902.

Naar aanleiding van deze brand vond een grondige restauratie van het archief plaats en dit leidde uiteindelijk tot het verschijnen van een nieuwe inventaris in 1914, geschreven door rijksarchivaris J.P.W.A. Smit. De grootste verandering had te maken met de gevolgen van de brand, die vele stukken onleesbaar had gemaakt. Bovendien waren grote gedeeltes van het archief door elkaar geraakt en het onderlinge verband was verdwenen. De rijksarchivarissen konden niet het hele archief restaureren en opnieuw ordenen. Er bleef een grote 'Varia' categorie over, bestaande uit 'onuitgezochte verbrande fragmenten.'

Smit besluit zijn inventaris met 43 onuitgezochte, verbrande Varia portefeuilles...

Ook qua ordening zijn er grote stappen gezet aan het begin van de 20e eeuw. Zo is voor het eerst het oude van het nieuwe archief (vanaf 1810) gescheiden en worden er rubrieken gebruikt. Deze rubrieken weerspiegelen in zekere mate de taken of beleidsterreinen van het stadsbestuur en daarmee wordt gehoor gegeven aan de richtlijnen die Muller, Feith en Fruin in 1898 in de Handleiding voor het ordenen en beschrijven van archieven hadden opgesteld.

Recente inventarisatie- en restauratiewerkzaamheden

In 1979 verscheen een verslag omtrent de materiële toestand van het Graafse stadsarchief, geschreven door Harm Douma en de heer Schoonhoven. Ook in dit verslag wordt de Varia categorie nog omschreven als een 'mesthoop', die in de 'grootst mogelijke wanorde' verkeerde.

Ook in 1979 waren vrijwel alle Varia portefeuilles nog onuitgezocht en verkeerden ze in een slechte staat

Gedurende de jaren tachtig zijn vele stukken gerestaureerd en in de laatste decennia zijn steeds meer Varia stukken uitgezocht en beschreven. De stukken zijn echter nog niet geordend, maar in een lange lijst onderaan de online inventaris geplakt. Verder valt op dat deze huidige inventaris nog steeds gebruik maakt van precies dezelfde ordening uit 1914!

De brand heeft dus voor schade en wanorde in het Graafse archief gezorgd, maar vele stukken konden gerestaureerd worden. Ook tegenwoordig worden er elk jaar opnieuw Graafse archiefstukken naar het restauratieatelier gestuurd. Er is nog veel werk aan de winkel qua restauratie en ordening, maar er is zeker hoop voor dit prachtige archief!

Volgende week: conclusies en bijzonderheden

De volgende keer zal ik de belangrijkste conclusies van mijn scriptie weergeven, evenals enkele overige bijzonderheden en mooie foto's, die ik tijdens mijn archiefonderzoek heb gemaakt.

Vind je dit interessant? Lees dan ook:
- Oud-archivaris Harm Douma in de prijzen!
- Ssst! Luister naar 't verhaal van 't archief...

"Zet de klok mitsdien een uur terug"

...uit archief gemeentebestuur Erp, 1930-1970...

Komend weekend gaat de klok een uur vooruit; het begin van ruim een half jaar zomertijd. In Nederland verzetten we de klok sinds 1977 - met als directe aanleiding de oliecrisis - maar ook lang daarvóór werd er aan de wijzers gedraaid.

Het lijkt nu vrijwel ondenkbaar maar begin vorige eeuw werd er niet zo op een minuutje of wat gekeken. Of zelfs op een uurtje. Diverse regio's in Nederland hielden er hun eigen tijdrekening op na, gebaseerd op de stand van de zon. In de praktijk leverde dat nauwelijks problemen op want zolang iedereen zich in zijn eigen beperkte omgeving bewoog, merkte niemand dat het aan de andere kant van Nederland een uur later was. Hoe langzamer het leven, hoe minder behoefte aan een standaardtijd.

Maar met de komst van de trein werd dit wél een probleem. Met de trein van Amsterdam naar Haarlem waar alweer een andere tijdzone gold; dat was lastig. Spoorwegboekjes stonden vol bijna wiskundige formules om ervoor te zorgen dat passagiers enig idee hadden hoe laat zo moesten opstappen en hoe laat ze zouden arriveren. Er werd zelfs een speciale stationstijd ingevoerd die alleen geldig was in de trein en op het station. Eenmaal buiten kon het zomaar weer een half uurtje eerder zijn. Of later, als je goed keek naar de stand van de zon.

De invoering van een uniforme tijd - op 1 mei 1909 - maakte hieraan een einde. Nederland was hiermee één van de laatste West-Europese landen die deze wettelijk geregelde tijdrekening instelde. Duitsland begon in 1916 met de zomertijd - om kolen te besparen - en Nederland nam deze tijdrekening over. Ook na WOI bleef de zomer- en wintertijd van kracht. Pas na WOII werd deze regeling afgeschaft om in 1977 opnieuw op te duiken. Tijdens de oorlogsjaren (van WOII) werd menig brief geschreven over de zomertijd, zo zien we onder meer in het archief van het gemeentebestuur van Erp, 1930-1970. Zo zien we een brief van de Secretaris-Generaal, van september 1940, dat "de vervroeging van den thans in Nederland geldenden Duitschen tijd met één uur zal eindigen op 6 October as voorsmiddags 3 uur. Op dat tijdstip zullen mitsdien de klokken één uur worden teruggezet."

In maart 1945 zien we een brief van de staf van het Militair gezag dat "Door de Regeering is bepaald - zulks in overleg met Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force Mission dat op 2 April 1945 te 2 uur 's ochtends de zomertijd zal worden ingevoerd, d.w.z. dat op dit uur vooruit, dus op 3 uur, zal worden verzet."

Vind je dit interessant? Lees dan ook: 
- Zomertijd
- Het verhaal van de Haan

De papegaai van Nuland

...medaillon...

Het waren barre tijden, de laatste decennia van de zestiende eeuw. De Tachtigjarige Oorlog was in volle hevigheid losgebarsten en in de Meierij van ’s-Hertogenbosch zwierven plunderende en strijdende troepen van de Spaanse koning en van de Republiek der Verenigde Nederlanden rond. Als een sprinkhanenplaag teisterden ze het openliggende platteland, terwijl de Bosschenaren zich veilig verschanst hadden achter hun dikke stadsmuur.

Ook Nuland leed onder deze terreur. De kanunniken van het kapittel van Sint-Jan, die er voorzagen in de pastoorsplaats, waren bang dat ook de Nulandse kerk niet veilig was. Daarom lieten ze de meest waardevolle voorwerpen in twee kisten inpakken en naar de stad brengen. Daarin zaten vooral kleding en documenten van financiële aard. Maar er zat ook iets heel anders in: een heuse papegaai!

...Koningsvogel...

 Maar dan wel een in een zilveren uitvoering. De notaris die de inhoud van de kisten op schrift stelde, omschreef de vogel in 1583 als volgt: Item eenen silveren papegay, hangende aen een silveren roos, met twee silveren plaeten, toebehoorende (zoo tscheenen) der schutteryen van Nulandt.

De papegaai van het Nulandse gilde aardde niet in de grote stad of ze konden in Nuland niet zonder hem. Hoe het ook zij: in 1585 haalde Daniel Welten hem op. Moest de guld misschien schieten?

...Oudste schild...

Het gilde van Sint-Anthonius Abt in Nuland weet niet wanneer het opgericht is. Tot nu toe hielden de broeders het jaar 1599 aan als oudste vermelding, te lezen op een schildje van het gilde. Dat kan nu 1583 worden.

...Achterkant van het schild...

De papegaai hebben ze nog steeds in Nuland. Een prachtexemplaar. De zilveren roos waarover de notaris sprak blijkt een mooi rond schildje te zijn. De twee zilveren platen hingen er een eeuw geleden nog aan. Kunsthistorisch is het geheel geschat op rond 1550. Dat is vermoedelijk ook de tijd waarin het gilde is gesticht, net als dat van Geffen. Nu nog de gildekaart zien te vinden!

Deze tekst is van de hand van gastblogger (en onze rijksarchivaris) Jan Sanders. Ben jij ook op een mooi verhaal gestuit tijdens je genealogische of historische onderzoek? En wil je dat verhaal delen? Stuur het in! Niet te lang (rond de 250 à 350woorden), illustratie erbij en we plaatsen het op ons weblog. Wie durft? :-) 

Vind je dit interessant? Lees dan ook: 
- Gildezilver
- Op zoek naar Rendonk

'Slordige' Graafse secretarissen

Druk bezig de ingewikkelde inventarisatiefragmenten te ontcijferen...

Vorige weken zijn verschillende documenten uit het Graafse stadsarchief aan bod gekomen, zoals stadsrekeningen, logiesbriefjes en serviesrekeningen. Deze documenten zijn door de eeuwen heen bewaard gebleven en op verschillende manieren geordend en beschreven door vele secretarissen en archivarissen. Deze week zal ik de meest opvallende kenmerken van de oudste inventarissen uit de 17e en 18e eeuw laten zien, waarbij van enige orde niet altijd sprake lijkt te zijn...

Een warboel aan fragmenten

Oudste inventarisatiefragment uit vóór 1602

Voordat ik aan de complete inventarissen kon beginnen, moest ik eerst een dik dossier doorploegen met allerlei losse fragmenten van inventarissen, variërend uit de 16e tot en met de 19e eeuw! 

Het oudste stuk, dat hiernaast is afgebeeld, komt waarschijnlijk uit het einde van de 16e eeuw. Het is in elk geval vóór 1602 geschreven, toen Grave door Maurits van de Spanjaarden werd bevrijd. Het fragment bevat namelijk nog Spaanse beschrijvingen van bijvoorbeeld betalingsbewijzen van soldaten die in Grave gelegerd waren. Daarnaast bevat het lijstje bewijsstukken van allerlei aard. Dit is tekenend voor de wijze waarop alle inventarissen uit de 16e tot en met de 18e eeuw geordend zijn: de Graafse secretarissen maakten gebruik van lange lijsten met omvangrijke beschrijvingen van losse stukken. Er werd nog geen gebruik gemaakt van categorieën of rubrieken en de ordeningen zijn voor ons vaak niet meer te achterhalen...

De verschillende inventarisatiefragmenten wijzen verder uit dat er al wel druk gewerkt werd aan het bijhouden van het archief. Zo zijn er talloze voorbeelden te vinden van zogenaamde 'werkbestanden' of kladversies van de latere inventarissen. In deze fragmenten is geregeld driftig gestreept en zijn gedeeltes doorgekrast. Vele stukken werden 'gelight' uit een 'laaij' of lade om in andere 'laaijen' te worden gevoegd. Soms werden documenten uit het archief gehaald om samen in een boek te worden ingebonden. Hieronder is een voorbeeld te zien van dergelijke verplaatsingen:

Aantekeningen in een kladversie uit de vroege 18e eeuw om verschillende resoluties samen te voegen en in te binden

De eerste complete inventaris

Tussen 1760 en 1796 is de eerste inventaris verschenen, die compleet bewaard is geblven. Dit weten we, aangezien het meest recente beschreven stuk uit 1760 stamt en omdat er in 1796 een nieuwe inventaris is vervaardigd. 

Ook in deze inventaris is sprake van veel losse beschrijvingen van stukken, die over verschillende 'laaijen' van een zogenaamde loketkast waren verspreid. De eerste pagina van de inventaris geeft een prachtig overzicht van de verschillende archieven die op de Graafse secretarie werden bewaard:

Overzicht van alle archieven, aanwezig op de Graafse secretarie rond 1760-1796

De twee rechterkolommen stellen een loketkast voor met 16 verschillende 'laaijen.' Alleen de laden met stadsarchieven worden in de inventaris beschreven. Na langdurig onderzoek naar allerlei verschillende ordeningsmethoden, zoals ordeningen op chronologie, onderwerp, redactionele vorm of geografie, is de gehanteerde ordeningsmethode helaas niet achterhaald. Stukken van allerlei onderwerpen en verschillende periodes worden door elkaar geplaatst en documenten die over hetzelfde onderwerp of dezelfde periode gaan, worden juist verspreid over de hele inventaris. Het is heel goed mogelijk dat de Graafse secretarissen tóch een systeem van ordening gebruikten, dat voor hen logisch was, maar vanuit onze huidige inzichten kunnen wij dit systeem helaas niet meer begrijpen...

Inventaris 1796

Gedurende de achttiende eeuw was het Graafse archief zodanig gegroeid, dat een nieuwe inventaris noodzakelijk was. Deze taak werd in 1796 opgepakt door de secretarissen Bevents en Duiteler en door hen werden de stukken van een geheel nieuwe beschrijving en ordening voorzien. Dat deze ordening niet altijd even nauwgezet werd uitgevoerd, bleek al snel bij het openslaan van deze inventaris. Zo werd er nergens verwezen naar de oude ordening in de vorige inventaris! Een eeuw later, door het verschijnen van de Handleiding voor het ordenen en beschrijven van archieven van Muller, Feith en Fruin, werd dit verwijzen en zo mogelijk herstellen van de 'oorspronkelijke orde' van archieven juist één van de leidende principes van de archivistiek. Bevents en Duiteler hadden hier uiteraard nog geen weet van en dat is te merken!

Verder waren deze Graafse secretarissen geen experts in wat wij tegenwoordig 'oud schrift' of 'paleografie' zouden noemen. Ze hebben namelijk honderden stukken niet beschreven omdat zij deze 'niet wel konde leesen.' Hieronder is hiervan een voorbeeld opgenomen:

De Graafse secretarissen Bevents en Duiteler waren niet de beste 'paleografen'...

Touw van het 'klokjie'?

Tot slot is een opvallend kenmerk van bovenstaande inventarissen de uitgebreide plaatsbeschrijvingen van de stukken. Niet alleen de plaats van de stukken in verschillende 'laaijen', lessenaars of koffers werd beschreven, maar ook de plaatsen van de kasten en dozen waarin de stukken waren opgeborgen. Zo beschreven Bevents en Duiteler in hun inventaris van 1796 de plaats van enkele dozen als volgt: 'in de ongenommerde doosen staende bij den ingang van de deur, op de secretarij, naast het touw van het klokjie.'

Volgende week: inventarissen 19e eeuw-heden

Volgende week gaan we een kijkje nemen in de Graafse inventarissen uit de 19e en 20e eeuw, waarbij het effect van de brand in het gemeentehuis in 1902 natuurlijk ook zal worden besproken. Heeft deze ramp het archief en de ordening onherstelbaar beschadigd of is er nog hoop voor het Graafse stadsarchief?

Vind je dit interessant? Lees dan ook:
-  Het stadsbestuur in stadsrekeningen
- Abseilen in de zestiende eeuw

 

Photoshoppend de geschiedenis weerzien

De Kleine Aarde in Boxtel toen en nu - klik voor een vergroting

Loop met een boekje vol oude ansichtkaarten door de straten van je dorp of stad en je staat versteld van dat wat was en dat wat is. Ongelofelijk hoe snel onze omgeving verandert, maar ook prachtig om te zien hoe bijvoorbeeld oude gebouwen uit het boekje soms nog steeds het huidige straatbeeld sieren.

Zou je oude en nieuwe foto's over elkaar heen leggen, dan valt dit pas goed op. En dat is precies wat je op internet veel ziet gebeuren, zoals deze foto's van Oss bewijzen, gemaakt door studente Ivy Mik. Op het BHIC zijn we dol op dit soort foto's. Kijk maar eens naar de foto hierboven van De Kleine Aarde in Boxtel. Daarop zie op de achtergrond niet alleen de nieuwbouwhuizen, maar rechts ook het zogenoemde bolhuis (zie je de 'nieuwe' weerspiegeling in het water van deze 'oude' woning?) en de inmiddels verdwenen zonnecollector links daarvan.

Theorie en praktijk
Die zonnecollector warmde in theorie het water op voor het bolhuis (een zelfvoorzienende kringloopwoning) die als grote publiekstrekker gold voor het inmiddels gesloten ecopark. In theorie, want in de praktijk werkte de collector niet, dus lekker douchen was er voor de bewoner van het bolhuis niet bij. Toen nog experimenteel, maar tegenwoordig vormen zonnepanelen een vertrouwd gezicht op onze daken. Meer lezen en zien van De Kleine Aarde en het bolhuis? Dat kan op de website van Andere Tijden.

Terug naar de foto. Die is samengesteld uit een oude foto uit 1975 en een nieuwe foto, gemaakt door mijn collega Mariët (zie de beide foto's hieronder). En hoe knutsel je die foto's nou zo mooi in elkaar? Iedereen kan het leren, met een beetje geduld en enige handigheid in het gebruik van software voor beeldbewerking. Toegegeven, als je nog nooit met dergelijke software (denk aan Photoshop en zo) hebt gewerkt, dan heb je wat extra geduld en oefening nodig. Maar het is beslist niet onmogelijk en bovendien leuk om te doen.

De Kleine Aarde in Boxtel in 1975...

...en in 2014

Recept voor een fotometamorfose
Wat heb je nodig? Een oude foto, een nieuwe foto (liefst zoveel mogelijk vanaf hetzelfde standpunt genomen als de oude foto) en natuurlijk de software. Belangrijk is dat die software om kan gaan met 'lagen' of in het Engels layers. Dat kan met het al genoemde Photoshop, maar bijvoorbeeld ook met Paint Shop Pro, dat ikzelf heb gebruikt.

Op de schermafdruk hieronder (klik om te vergroten) zie je rechtsonder de twee lagen waarmee ik in dit voorbeeld heb gewerkt. Eigenlijk bouw je met lagen dus laag voor laag een nieuw plaatje op, op basis van bestaande beelden. Je kunt de lagen onafhankelijk van elkaar verschuiven en bewerken, zonder dat je de pixels op andere lagen daarmee in de prut helpt of verandert. Je kunt lagen bovendien deels transparant maken of er delen van wegknippen, zodat onderliggende lagen zichtbaar worden. En dat laatste is precies wat we nodig hebben! We willen dus eigenlijk de oude foto als onderste laag, met daarbovenop een laag met bepaalde delen van de nieuwe foto. Of andersom natuurlijk, dus de nieuwe foto met daarop een deel van de oude foto. Ik koos zelf voor het eerste, zoals je hieronder ziet:

Oud en nieuw in lagen precies over elkaar heen schuiven

Schuif beide foto's dus als lagen over elkaar en speel met de transparantie, zodat je ze door elkaar heen ziet en je ze precies over elkaar heen kunt zetten. Je zult de ene foto waarschijnlijk wat moeten vergroten, de ander wat moeten verkleinen en je zult misschien aan het einde wat randen moeten wegknippen. Ik zal niet precies uitleggen hoe dat allemaal gaat, want dit is geen cursus Photoshop en ieder programma werkt weer net iets anders.

Dan is het nu tijd om van de foto die bovenop ligt bepaalde delen weg te poetsen, zodat de foto daaronder zichtbaar wordt. Zie de volgende schermafdruk:

Voorgrond (nieuw) wegpoetsen zodat achtergrond (oud) zichtbaar wordt

Paint Shop Pro heeft daarvoor een speciaal stukje gereedschap: de background eraser (andere programma's hebben vast ook zoiets). Daarmee krijg je als het ware een digitaal gummetje tot je beschikking waarmee je pixels kunt gaan wegpoetsen. Op de schermafdruk zie je dat van de nieuwe foto (die bovenop ligt) bepaalde delen zijn weggegumd (zie het venstertje met de beide lagen rechtsonder, waar je in de nieuwe foto een witte poetsvlek ziet) waardoor de oude foto (die onderop ligt) weer zichtbaar wordt.

In de knoppenbalk bovenin zie je dat je niet zomaar een gummetje tot je beschikking hebt, maar een multifunctioneel exemplaar: je kunt allerlei handige dingen instellen. Hoe groot wil je de gum hebben, hoe scherp moeten de gumranden zijn (het mooiste vind ik om een soort verloopje tussen oud en nieuw te krijgen) en zo meer. Met dit soort opties moet je een beetje spelen en al doende leert men.

En als het resultaat je niet bevalt, dan is het gummetje zelfs een tovergum, want (in ieder geval in Paint Shop Pro!) kun je door te gummen met de rechtermuistoets - normaal gebruik je de linker - het weggegumde deel van de foto weer terughalen. Daarmee kun je dus gumfouten ongedaan maken. Je zult merken dat het instellen van de transparantie helpt om goed te zien waar je mee bezig bent. Je wilt niet te veel weggummen, maar ook niet te weinig. Uiteindelijk een beetje transparantie overhouden kan trouwens ook geen kwaad, zoals deze foto's van Veghel mooi laten zien.

Zelf proberen
Leuk om te doen, prachtig om naar te kijken! Wil je eens met onze oude foto's oefenen? Dat kan! Geef via info@bhic.nl (o.v.v. fotometamorfose) je favoriete oude foto uit onze database door en – als wij de rechten hebben op deze foto – komt de scan zo snel mogelijk naar je toe - gratis natuurlijk. Dan mag jij je uitleven op de foto en tonen wij het eindresultaat op Facebook, Twitter, Flickr en deze weblog. Meerdere foto's mag ook hoor. En andere creatieve uitingen ook. Misschien kleur je oude foto's liever in, zoals met deze foto's van Sint-Oendenrode is gebeurd?

We zijn benieuwd naar jouw fotometamorfoses. Succes!

Kijk ook eens naar
- Oproep: geef onze foto's een metamorfose
- Ghosts of History: geschiedenis is overal!
- Rooi staat er gekleurd op!
 

Gierige boeren plegen moord in Liempde

...Telegraaf 2 december 1952 (via Delpher)...

Genealogisch onderzoek brengt soms verrassende, ontroerende en af en toe bizarre zaken aan het licht. Renze Petersohn tipte ons over het mooie verhaal dat op zijn website staat: over een gruwelijke moord in Liempde.

De Telegraaf schrijft nauwgezet over die onfortuinlijke nacht van 14 juli 1951: "Een krib op een donkere zolder, gerucht van stemmen en schuifelende voeten. Een touw wordt over een balk geworpen. En de volgende ochtend vindt een wachtmeester van de Rijkspolitie daar het ontzielde lichaam van Johanna Huyboom hangen. Ze heeft zelfmoord gepleegd, zegt het dorp. Maar Johanna Huyboom is vermoord."

Op een afgelegen boerderij in Liempde wonen de "Friedjes": vader Cornelis, zoon Johan en de zus van de vader, tante Dien. Ooit woonde de vader er met zijn vrouw maar die overleed al in 1916. Hij vraagt zijn zus te helpen bij de opvoeding van zijn zoontje. De "Friedjes" zijn boeren. Ze ploeteren hard en sparen hun geld in een pot onder de vloer. Geld wordt er niet uitgegeven, ze zijn altijd met z'n drieën, in de buurt staan ze bekend als gierige schrapers.

Dan ontstaat het idee dat Johan maar eens moet trouwen. Het huishoudelijke werk wordt te zwaar voor tante Dien. Na een contactadvertentie trouwt Johan al snel met Johanna Huyboom, van boven de rivieren. Maar Johanna blijkt 'anders'. Ze zonnebaadt met blote benen, wil geen varkens- maar rundvlees en bidt haar rozenhoedje maar matig. "Johanna is slecht", zegt tante Dien. En dan begint het.

Tante Dien stopt haar kerkcenten in de tas van Johanna, zegt tegen Cornelis en Johan dat Johanna geld steelt en het slechte plan begint vorm te krijgen. Als Johanna naar bed gaat, overleggen ze wat ze moeten doen. Johanna wordt gewurgd en als dat niet goed lukt, verhangen met een stuk touw aan een balk.

Benieuwd wat de rechter zegt wat er met de Friedjes moet gebeuren? Lees dan het hele verhaal hier.

Vind je dit interessant? Lees dan ook: 
- Moord in de zuivelfabriek
- Gebooiklokje wordt geboorteklokje

Graafse logies- en serviesgelden

Eerste pagina van de serviesrekening uit 1629

Vorige week heb je kunnen lezen over mijn onderzoek in de stadsrekeningen van Grave in het kader van mijn afstudeerscriptie Archiefwetenschap. Dit keer duiken we nogmaals het Graafse stadsarchief in, maar nu kijken we naar de documenten die iets te maken hebben met de militaire  taken van het vestingstadje.

In de scriptie stond de vergelijking van alle inventarissen van het Graafse stadsarchief centraal. Maar hoe doe je dat? Eén manier was het analyseren van alle documenten van één werkproces, om vervolgens te kijken op welke manier latere archivarissen om zijn gegaan met deze documenten. Hoe hebben zij de stukken beschreven en geordend? Hieronder volgt een aantal voorbeelden van stukken die uit dit militaire werkproces zijn voortgekomen.

Servies- en logiesgelden?

De officiële naam van het proces is 'de ontvangsten en distributie van logies- en serviesgelden.' In modern Nederlands betekent het dat er wordt gekeken naar de ontvangsten en verspreiding van de vergoedingen die burgers ontvingen voor het onderbrengen van soldaten (logiesgelden) en de lonen die officieren en soldaten betaald kregen (serviesgelden).

Deze handelingen zijn onder meer vastgelegd in een serie serviesrekeningen, die in Grave in 1602 begint. Hieronder zie je twee voorbeelden van dergelijke rekeningen, één uit de periode 1627-1629 en één uit 1662-1665. Het verschil in omvang van de rekeningen is te verklaren door de toename van het aantal oorlogshandelingen tijdens de  Tachtigjarige Oorlog en de afname daarvan na de Vrede van Münster in 1648. 

De omvangrijke serviesrekeningen uit 1627-1629

De compacte rekeningen uit de periode 1662-1665 na de Vrede van Münster

Inkwartiering

Tot en met begin 19e eeuw gingen de Graafse burgers gebukt onder de last van de aanwezigheid van vele militairen. De meeste burgers werden namelijk gedwongen slaapplaatsen aan de soldaten aan te bieden. Hiervoor kregen zij uiteraard een vergoeding, de zogenaamde logiesgelden, van de Raad van State. Deze logiesgelden werden door het stadsbestuur namens de Raad uitgekeerd en dit resulteerde vaak in onenigheid over achterstallige betalingen.

Om de vergoedingen te ontvangen, werd per gezin bijgehouden hoeveel soldaten er waren ondergebracht op zogenaamde logiesbriefjes. Hieronder een voorbeeld van dergelijke briefjes, waarbij ook duidelijk de schade te zien is, veroorzaakt door de brand op het gemeentehuis in 1902.

Een verzameling logiesbriefjes uit begin 19e eeuw

Eindelijk: kazernes!

De burgers begonnen steeds meer te klagen over de vele militairen die de stad moest herbergen. Op een gegeven moment, in 1629, waren er maar liefst 4000 militairen in Grave gelegerd, terwijl het vestingstadje zelf slechts 2000 inwoners telde! Steeds meer stemmen gingen op voor het bouwen van kazernes. Onderstaande notitie van het stadsbestuur laat het overschot aan militairen goed zien. Hiermee wilden de bestuurders aan de hogere autoriteiten de penibele situatie duidelijk maken en zo toestemming vragen voor de bouw van kazernes. Uiteindelijk werd deze toestemming in 1743 door de  Raad van State verleend. Helaas was de capaciteit van de kazernes niet altijd groot genoeg, waardoor sommige burgers opnieuw tot inkwartiering van soldaten werden gedwongen.

Notitie van het stadsbestuur in 1742 met een opsomming van het aantal huizen (309) en het aantal gelegerde militairen (rond de 1500) in Grave

Volgende week: de oudste inventarissen

Bovenstaande documenten zijn beschreven en geordend in verschillende inventarissen. Volgende week zal ik de oudste inventarissen bespreken. Hoe gingen de Graafse secretarissen uit de 17e en 18e eeuw om met deze archiefstukken? Niet altijd even zorgvuldig, zoals zal blijken...

Vind je dit interessant? Lees dan ook:
-  Alarm aan de Maas
-  Ton bier en 'n gevangen schout: cloveniers in Grave

Crisis voelbaar in krantenberichten

...Uit de Udensche Courant, 13 december 1930...

Het doet wat aandoenlijk aan, dit artikeltje uit de Udensche Courant uit 1930. Over hoe je je kousen kunt sparen, door een extra papieren zool in je schoen te leggen. Tegelijkertijd geeft het feilloos aan hoe schrijnend deze jaren dertig moeten zijn geweest. Want ze zijn niet alleen lekker warm maar ook goedkoop te vernieuwen.

Vind je dit interessant? Lees dan ook: 
- Werkverschaffing
- JéDéWé of De Sok

Van proces-verbaal tot een cup-a-soup

...het vonnis dat Maria naar de Citadel lokte...

Voor velen is een bezoek aan het BHIC misschien alledaagse kost maar hoe kijkt een nieuwkomer daar tegenaan? Schrijfster Maria Rijk bezocht de Citadel en blogde daarover op Maria schrijft. Lees maar mee.

Het BHIC is gevestigd in een eeuwenoud fort met dikke muren en kleine ramen, maar als de glazen schuifdeuren voor me open zoeven, ontwaar ik een hedendaagse aula met computerschermen, glazen doorkijkjes en in het souterrain een cup-a-soup-automaat.

Ik ben al even bezig het leven van mijn oma te reconstrueren en ontdek veelal bewonderenswaardige dingen. Totdat ik vorige week op de site van het BHIC onder het kopje 'Criminele voorouders' haar naam tegenkwam. Hè?

Proces-verbalen en vonnissen zijn niet online in te kijken, en daarom zit ik nu in dit fort, te midden van dertien kartonnen dozen met massa's gerechtelijke documenten, aangedragen door een kromme morsige man (zoals een archiefmeneer hoort te zijn).

Dit is ‘m. Ik maak de strik om het dossier los en haal diep adem. Het duurt even voordat ik de krulletters en ouderwetse woorden heb ontcijferd, maar dan weet ik wat er gebeurd is op 6 december 1923:

Mijn oma - 22 jaar - fietst naar Zundert. Sinds twee maanden runt ze met haar broer een slagerij in Roosendaal. Hij doet het vlees, zij brengt het rond. Een veldwachter komt haar tegemoet, laat haar stoppen en vraagt om haar rijkaart. Maar mijn oma heeft geen kaart. De man adviseert haar om zo snel mogelijk een rijkaart aan te schaffen en stelt vervolgens een proces-verbaal op vanwege 'overtreding tegen het weggeld.'
Van het proces-verbaal komt een rechtszaak en een vonnis: 3 gulden boete of 3 dagen hechtenis.

Pfff. Een ordinaire verkeersboete.
Ik trek het lint om het dossier strak aan en leg er een dubbele knoop in. Dan schuif ik de documenten terug in de doos.

Tijd voor een cup-a-soup.

Vind je dit interessant? Lees dan ook bijdragen van andere gastbloggers:
- Harba Lorifa: de eerste protestsong
- De laatste beul van Den Bosch

Het stadsbestuur in stadsrekeningen

Belegering van de vestingstad Grave door Maurits in 1602

De meeste bezoekers en vrijwilligers van de locatie Grave en sommige uit Den Bosch zullen mij misschien wel kennen, maar ik zal me toch even kort voorstellen. Mijn naam is Lisette Kuijper, 24 jaar, nét afgestudeerd archivaris en sinds 2011 werkzaam bij het BHIC, eerst als archiefassistent in Den Bosch en later als studiezaalmedewerker in Grave. Het afgelopen half jaar heb ik hard gewerkt aan mijn scriptie voor de opleiding Archiefwetenschap. Inmiddels heb ik het diploma op zak en sinds februari werk ik weer op de studiezaal van het BHIC in Grave.

De afgelopen maanden heb ik mij gebogen over vele Graafse archiefstukken van honderden jaren oud; soms afgebrokkeld, soms zwartgeblakerd en soms nauwelijks leesbaar. Dit onderzoek resulteerde in mijn scriptie, die ook is opgenomen in de bibliotheek van het BHIC onder de titel 'Graven naar de oorspronkelijke orde? Vergelijkend onderzoek naar de inventarisaties van het stadsarchief van Grave (1290-1810)'

Elke week licht ik een tipje van de sluier op van dit scriptieonderzoek. Deze keer staat in het teken van de ontwikkeling van het Graafse stadsbestuur. En vooral: hoe kom je deze ontwikkeling tegen in de documenten van het stadsarchief?

Burgemeesters, schepenen en 'geswoorenen'

Het grootste gedeelte van het onderzoek naar het stadsbestuur is gebaseerd op bevindingen in de Graafse stadsrekeningen van de periode 1421-1810, waaruit enkele steekproeven zijn genomen. Zo kwam ik onderstaande afbeelding tegen in een rekening uit 1563, waar keurig de samenstelling van het stadsbestuur wordt weergegeven:

Samenstelling van het Graafse stadsbestuur in 1563: twee burgemeesters, zeven schepenen en acht 'geswoorenen'

Na enige oefening in het oud schrift kon ik steeds meer rekeningen lezen en zo kwam ik erachter dat de structuur van het Graafse stadsbestuur gedurende de eeuwen nauwelijks is veranderd. Vrijwel altijd was er sprake van twee burgemeesters, zeven schepenen, een stedelijke raad met 'geswoorenen', een ambtman en één of meerdere schouten. Een groot verschil met de huidige tijd was het feit dat er tot en met de 18e eeuw geen sprake was van een scheiding van de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. Het meest duidelijk kwam dit naar voren bij de ambtman, die taken had op al deze drie gebieden. Zo was hij verantwoordelijk voor de uitvoer van wetten, handhaving van de openbare orde en ook de weduwen en wezen van Grave vielen onder zijn zorg. 

Groeiende stadsrekeningen

De serie stadsrekeningen bevatten ook een schat aan informatie over alle functionarissen die in dienst waren van het stadsbestuur Grave. Elke rekening bevat immers een onderdeel met uitbetaling van vergoedingen of lonen, waarbij ook de betrokken particulieren of functionarissen worden genoemd. In onderstaande grafiek wordt duidelijk dat er steeds meer verschillende functionarissen in Grave werden aangesteld:

Groei van het aantal functies in Grave per stadsrekening in de periode 1421-1810

De meest explosieve groei vond plaats tussen 1450 en 1650 en is vooral op het gebied van de zorg en op het militaire terrein zichtbaar. Dit is bijvoorbeeld te zien aan de komst van keurmeesters, vroedvrouwen, stadsdokters en steeds meer officieren.

De omvang van de geraadpleegde stadsrekeningen geeft de groei in het aantal taken en functies van het stadsbestuur goed weer. In 1421 beslaat de rekening slechts enkele pagina's (zie de rode pijl), terwijl er in 1650 een dik pak papier bewaard is gebleven. Dit is een mooi voorbeeld van de directe relatie tussen een groei in de organisatie en het aantal handelingen (taken) en daardoor een grotere hoeveelheid documenten. 

Rekening uit 1421 (zie rode pijl)

...eentje uit 1563

... en ten slotte het dikke pak papier uit 1650

Volgende week: serviesrekeningen

Naast de algemene ontwikkeling van het Graafse stadsbestuur en zijn taken heb ik specifiek onderzoek gedaan naar alle handelingen rond de servies- en logiesgelden in Grave. Deze handelingen waren uniek voor Grave als vestingstad. Volgende week meer over de bijzondere documenten rond dit werkproces...

Vind je dit interessant? Lees dan ook:

 - 800 charters Grave en Land van Cuijk online 

 - Een Graafs juweeltje uit 1473 

Wie wordt de Inspector Morse van onze archieven?

Geen cold case maar old case; bij het BHIC hebben we ze genoeg. Vergeet biologische sporen of forensisch DNA-onderzoek dat nieuw licht moet werpen op onopgeloste zaken; herinneringen en getuigenverslagen, daar zijn we naar op zoek! Ben jij die doorslaggevende getuige die helpt bij het oplossen van historische mysterie? Kijk maar eens mee...

Eerder schreven we over het tragische lot van Johannes Hoevenaars die op 42-jarige leeftijd vanuit Volkel naar de VS vertrok. Daar verongelukte hij en niemand hoorde ooit meer over deze man. (Overigens kunnen we de gouden tip hierover nog steeds gebruiken dus áls je meer weet...)

Maar de aanleiding voor een old case is niet altijd dramatisch. Gisteren vroegen we via Facebook of mensen meer konden vertellen over deze foto.

...Barbara Goossens-Vermeltfoort tussen soldaten. Maar welke?...

Dat leverde mooie reacties op, waaronder deze:
Peter van der Linden Deze foto is meest waarschijnlijk gemaakt op 18 of 19 september. Het zijn zes Britse militairen van het Britse 30e Korps, wellicht Guards Amoured Division en twee Amerikanen van de 101e Airborne Divisie. De Amerikanen dragen een helm en zijn van de luchtlandingstroepen, het zijn parachutisten. De linker parachutist draagt een snelverband bevestigd aan de helm, een schep bevestigd aan zijn koppelriem en een gevechtsmes (trench knife) onder aan zijn been. Beide dragen op de linker mouw een gas detectie armband over hun 'screaming eagle' emblemen. De militairen met baretten en brillen op het hoofd zijn de Britten, wellicht onder hen leden van de vijf koppige Sherman tankbemanning waarvoor men poseert. Duidelijk herkenbaar is de rupsband van de tank. Links is de voorzijde van de tank en een rand van de geschutskoepel is nog net te zien. De tank is deels gecamoufleerd met takken en camouflage netten. De Amerikanen lande vanaf 17 september per parachute en zweefvliegtuig ten noorden van Eindhoven bij Son en per parachute bij Eerde en Heeswijk Dinther. Zij hadden de opdracht de bruggen tussen Eindhoven en Veghel te veroveren en bezet te houden plus Eindhoven zelf te bevrijden. Tevens moest contact worden gemaakt met de voorste eenheden van het Britse 30e Korps die oprukte vanuit België en via de veroverde bruggen op moesten rukken richting Nijmegen en Arnhem.

Nu hebben we een vraag voor jou over een foto van persfotograaf Daan Scholte. De foto is afkomstig van het Stadsarchief Oss.

...waar is deze foto genomen?...

Het is een foto van de lijnbus van Nijmegen naar Uden. Maar waar op dat traject  is deze foto genomen? Mensen die de omgeving goed kennen, zullen vast wel herkenningspunten ontdekken. Wie weet meer? Vertel het ons!

Vind je dit interessant? Lees dan ook:
- Cold case van archiefkraak
- Een afgrijselijken moordaanslag

Preview nieuwe website: stand van zaken

Spelende kinderen in Uden (collectie BHIC, nr. 1608-004157)

Het BHIC werkt hard aan een nieuwe website. In een serie blogposts licht ik steeds een klein stukje van de sluier op. Heb je vragen of opmerkingen? Laat ze gerust weten!

Een ruime maand geleden gaven we onze nieuwe website vrij aan het publiek om eens grondig te testen. Want hoe goed wij zelf ook zullen testen, testen en nog eens testen, de beste test is nog altijd de praktijk, waarin honderden nieuwsgierige, kritische gebruikers - jullie! - hun vragen en onderzoek loslaten op onze gloednieuwe website.

En dat hebben we geweten: honderden meldingen kregen we van grote en kleine problemen, vele wensen en nuttige opmerkingen en adviezen. Op bijna alle feedback hebben we persoonlijk geantwoord. We stellen het namelijk niet alleen heel erg op prijs dat iedereen zijn/haar bevindingen wil delen met ons, we kunnen daarmee onze website ook daadwerkelijk verbeteren.

Niet alle feedback betrof foutmeldingen hoor. We kregen gelukkig ook al veel complimenten over de nieuwe homepage, de overzichtelijke vormgeving en de ruime opzet. En natuurlijk goede ideeën voor toekomstige mogelijkheden. Maar dus ook nog altijd veel foutmeldingen. Soms meldingen die door wel tien of meer testers werden gemeld, maar ook veel dingen die slechts een enkeling waren opgevallen. Al die meldingen waren ons even lief.

We hebben ze op een rij gezet, prioriteiten gesteld en doorgegeven aan de techneuten achter de website. Die kunnen daarmee voorlopig uit de voeten. Daarnaast werken we ook zelf hard door aan de content op de site: foto's en titels invoegen, hulpteksten en toelichtingen schrijven, rare tekens verbeteren, hyperlinks herstellen en zo meer. Kortom: letterlijk en figuurlijk alle puntjes op de i zetten.

Want de nieuwe website hoeft echt niet perfect te zijn voordat we hem officieel lanceren (en daarmee de huidige site laten vervangen), maar hij moet wel goed genoeg werken om plezierig gebruik van te maken.

Een aantal problemen die veel werden gemeld, is inmiddels aangepakt, zoals:

• De schermen voor uitgebreid zoeken zijn een klik sneller te bereiken.
• De verhalen achter de waterkaart zijn weer gekoppeld aan de kaart.
• Zoeken op alle velden (vrije tekst) is nu mogelijk in de genealogische zoekmachine.
• Bij de foto's kun je direct naar een bepaalde pagina springen
• Het archievenoverzicht werkt naar behoren.
• Er wordt extra toelichting gegeven bij Mijn BHIC.

Er is nog veel meer verbeterd, maar er staan nog even zoveel (nieuwe) fouten en wensen open. De komende tijd zal er dus nog hard gewerkt worden aan de site, we denken nog twee maandjes nodig te hebben. En je kunt nog steeds feedback geven! We horen graag wat je van onze nieuwe website vindt.

Dank voor al jullie testwerk! En jullie geduld natuurlijk.

Christian

Eerdere blogposts over onze nieuwe website
- Ga maar lekker testen!
- Nieuwe bronnen op het menu
- Over genealogisch en historisch onderzoek
- Over het maken van je profiel
- Over de fotodatabase en betatesten
- Over verhalen schrijven en de Atlas van Brabant
- Over de verhalentrommel en verhalen
- Over de nieuwe homepage